De politieke vooruitzichten in Duitsland zijn onzeker geworden nu Bondskanselier Angela Merkel het einde van haar tijdperk heeft aangekondigd. Financiële markten zijn doorgaans nooit erg geholpen met politieke onzekerheid die voortmoddert. Ook een kanteling in de economie lijkt ophanden. Duitsland heeft al bijna tien jaar een opgaande economie. Maar in het derde kwartaal kromp de grootste economie van Europa onverwacht. Mogelijk is het eenmalig. Maar de vooruitzichten verslechteren. De Duitse groeimotor van Europa kan gaan haperen.

Amerikaanse hedgefondsbazen als Steven Cohen en Ray Dalio zien beren op de weg. Dalio waarschuwt dat westerse economieën aan het einde van de cyclus zitten. Ruimte voor verdere groei is er nauwelijks. De meeste economieën draaien op volle capaciteit met een verwaarloosbare werkloosheid, in ieder geval in Duitsland en de Verenigde Staten. De industriële exportmacht Duitsland is kwetsbaar in de snel veranderende economie waarin de onderlinge verhoudingen eerder verslechteren dan verbeteren. Misschien gaat de Europese grootmacht een breekbare tijd tegemoet. De jaarlijkse ‘Wirtschaftsgipfel’ van de Süddeutsche Zeitung in de Duitse hoofdstad is een goede gelegenheid om de temperatuur op te meten van de Duitse economie. Het driedaagse congres vindt plaats in het luxehotel Adlon aan de voet van de Brandenburger Tor en trekt politici, ceo's en ondernemers.

Geen verjaardag
“Ik denk dat de coalitie in Berlijn de eerste verjaardag niet haalt”, zegt Kurt Kistner, hoofdredacteur van de Süddeutsche Zeitung ter inleiding. Dat zou betekenen dat Duitsland begin komend jaar weer naar de stembus gaat en een nieuwe bondskanselier na veertien jaar Merkel kan aantreden. Merkel is er ook op het grootste economiecongres van het jaar. Ze reageert met een gevatte ironie op de vraag of ze nog drie jaar kanselier zal blijven. “Reken op het ergste scenario”, zegt ze lachend.

Joe Kaeser, de soevereine topman van de industriële grootmacht Siemens die door een transformatie gaat, toont zich opvallend optimistisch over zijn Heimat. “Het gaat Duitsland goed. We hebben heus wel werk te doen, maar ik ben trots om Duitser te zijn. Duitsland is geweldig, het is een verdomd goed land. De welvaart hebben we te danken aan ons kosmopolitische karakter.” Een groepje studenten wordt uitgenodigd om in de wandelgangen het gesprek aan te gaan met Kaeser. De topman met zijn karakteristieke Zuid-Duitse accent grijpt de gelegenheid aan om een sneer uit te delen naar Silicon Valley. “Mensen willen daar naartoe reizen. Ik zeg tegen ze dat er niets te zien is. Het is een geestestoestand. Vergeet niet dat wij in Duitsland al bedrijven aan het oprichten waren toen Silicon Valley nog helemaal geen garages had.”

Wolfgang Langhoff bekijkt Duitsland vooral vanuit Londen, waar hij voor energiegigant BP werkt als lid van de raad van bestuur. Op bezoek aan de Duitse hoofdstad houdt hij zijn gehoor voor: “We zijn veel te negatief. De automobielindustrie staat er veel beter voor dan het lijkt. We zijn een mekkervolk. Je zou kunnen denken dat de wereld alleen maar slechter wordt. Maar dat is niet het geval. We leggen de lat steeds hoger.” Kaeser pakt daarna nog even door met zijn rooskleurige analyse. “We hebben in Duitsland met afstand de meest innovatieve machinebouw. We hebben wereldleiders in de chemie met Bayer. Uit het financiewezen hebben we de nummers één in verzekeringen en herverzekeringen.”

Enorme uitdagingen
Voor Christoph Schmidt is zoveel optimisme echt te veel van het goede. “We weten ook dat de risico’s enorm zijn”, zegt hij. De invloedrijke econoom erkent dat de korte termijn er voor Duitsland nog prima uitziet. Maar op de langere termijn staan Duitsland enorme uitdagingen te wachten. “Er is een enorme discrepantie tussen de korte en de lange termijn.” De demografie is dodelijk voor Duitsland. Het land vergrijst in hoog tempo, het aanbod van vakkrachten is schaars, zegt Schmidt. Schmidt is voorzitter van de zogenoemde Sachverständigenrat uit Wiesbaden. Deze raad wordt gevormd door de belangrijkste economische adviseurs van bondskanselier Angela Merkel. Maar Merkel heeft al enkele jaren geleden besloten niet meer te luisteren naar de economen.

Vorige maand kwamen Schmidt en collega’s naar Berlijn voor de presentatie van het jaarbericht dat meer dan één waarschuwing bevatte. Schmidt zegt dat de Duitse economie een van de langste oplevingen beleeft in de naoorlogse periode. Maar het verslechterende klimaat voor buitenlandse handel, tijdelijke productieproblemen en knelpunten in de capaciteit vertragen het groeitempo. De raad van wijzen verwacht een magere reële groei van het bbp van respectievelijk 1,6 en 1,5 procent voor de jaren 2018 en 2019. Voor de periode daarna is het koffiedik kijken. De Brexit hangt als een donkere wolk boven Duitsland, dat als geen ander land sterk afhankelijk is van export en vrijhandel. “Het voorkomen van de Brexit blijft de beste oplossing”, stelt Schmidt. “Als dit niet mogelijk is, moeten inspanningen worden geleverd om te onderhandelen over een vervolgovereenkomst die de schade voor beide partijen tot een minimum beperkt.” Over de ECB zegt Schmidt: “Het risico bestaat dat de omslag in het monetaire beleid te laat komt.”

Tegenwind
Jens Weidmann, directeur van de Bundesbank, zegt ook graag sneller vaart te maken ondanks de ‘tegenwind’. “Veel landen passen hun groeiprognoses naar beneden bij. Het aantal zombiebedrijven is sterk toegenomen. Handelstarieven worden als politiek instrument ingezet.” Een handelsoorlog zou volgens de topbankier alleen maar verliezers opleveren. Maar Peter Altmaier, minister van Economische Zaken, zegt dat Duitsland er ‘alles’ aan zal doen om escalatie te voorkomen. “Handelsrelaties mogen niet gegijzeld worden door de politiek.”

Weidmann zegt dat de aanname van de ECB is dat de handelsconflicten niet tot een frontale handelsoorlog zullen leiden. “Ik sluit me niet aan bij het koor van pessimisten.” Weidmann denkt dat de groei in Europa doorzet. Hij onderstreept de kansen voor verandering en haalt een Chinees spreekwoord aan: “In de wind van verandering bouwt de een muren en de ander windmolens.” Hij zei verder dat uitvindingen en successen uitblijven als alles maar goed gaat. Brengen onzekere tijden werkelijk hel en verdoemenis? “Het is misschien meer een levenselixer.”

Ann-Kristin Achleitner is hoogleraar en een verzamelaar van commissariaten. Ze zegt dat de toekomst van de Duitse economie geholpen wordt door een ‘wederzijdse bevruchting’ van jonge ondernemingen en bestaande grootmachten. ”We hebben meer technische bedrijven nodig die groeien, meer nieuwe Siemensen.” Volgens Achleitner, die de ‘machtigste vrouw’ uit het Duitse bedrijfsleven wordt genoemd, investeren Duitsers te weinig in hun eigen bedrijven. “Het is niet erg dat buitenlandse beleggers grote belangen hebben in DAX-ondernemingen maar we moeten zelf ook meer beleggen.” Achim Wambach, president van denktank ZEW in Mannheim, is een kartelexpert. Hij zegt dat het bedrijfsleven in Duitsland minder sterk is geworden omdat een ontvlechting heeft plaatsgevonden met wederzijdse belangen. Tot de eeuwwisseling was Deutsche Bank bijvoorbeeld nog een financiële instelling met belangen in veel grote Duitse ondernemingen. Maar de glorietijden van de bank als spin in het web lijken voorbij.

De topman van Deutsche Bank Christian Sewing wandelt ook in Berlijn in het wild rond. De aandelenkoers staat op een dieptepunt na het verliezen van grofweg 45 procent dit jaar. Het instappen van een grote Amerikaanse belegger heeft daar niets aan veranderd. “We staan er überhaupt niet slecht voor”, zegt Christian Sewing na het drinken van een gewone kop koffie. “We hebben onze balans opgeruimd. Met de kosten gaan we in de juiste richting.” Hij rekent erop dat de bank dit jaar weer winst zal maken. “Onze focus gaat uit naar het nakomen van de beloften die het management heeft gedaan”, zegt Sewing op vragen over een eventuele fusie met  Commerzbank. De invloedrijke bankier ziet ‘vier à vijf’ grote onzekerheden in de wereld. De Brexit bezorgt Sewing naar eigen zeggen de meeste kopzorgen omdat het uittreden van het Verenigd Koninkrijk voor onzekerheid kan zorgen. De kapitaalmarkten zijn volgens hem minder gevoelig voor de problematiek in Italië. Deutsche Bank heeft grote problemen gehad met de internationale zakenbankactiviteiten. Maar de topman laat er geen twijfel over bestaan dat Deutsche Bank een internationale speler blijft. Uit de laatste periodieke stresstest van de Europese Bankautoriteit bleek dat banken redelijk gezond zijn, maar beleggers belonen dat niet. Als de bedrijvigheid terugvalt, zal de kredietverlening ook minder gul worden en kan de winstgroei van banken in Europa onder druk komen te staan.

Niet gerust
Holger Schmieding, hoofdeconoom van Berenberg Bank, is niet gerust op Italië. “Een potentiële Italiaanse schuldencrisis blijft het grootste risico voor de eurozone. Die kan zich in 2019 manifesteren, maar het lijkt waarschijnlijker dat Italië voortmoddert tot de volgende recessie die de onderliggende zwakte van de Italiaanse economie aan het licht brengt.”  Volgens Carsten Brzeski van ING is het nog te vroeg voor een begrafenisstemming. Maar de reputatie van Duitsland als onverslaanbare sterke man heeft wat krasjes opgelopen. De politieke onzekerheid in Duitsland is samen met de tegenvallende groeidata volgens de econoom een wake-up call. “Politieke stabiliteit en sterke groei zijn geen gegeven.”

Joe Kaeser van Siemens is niet alleen maar optimistisch, blijkt later. Grote risico’s voor de komende tijd ziet de topman in immigratiestromen naar Europa, klimaatverandering, populisme, de robotisering van fabrieken en verrassend genoeg het kortetermijnperspectief op de financiële markten. Hij spreekt zelf van het ‘financiële casino’ op de beurs. “Het kan niet zo zijn dat spaarders net zoveel belasting betalen op aandelenbezit als flitshandelaren. Aandeelhoudersactivisten worden steeds sluwer.” Voor econoom Schmidt is het klaagverhaal van Kaeser over de effectenbeurs slecht onderbouwd. “We weten niet wat de motieven zijn van beleggers om hun aandelen lang of kort te houden. Het is niet goed om te veronderstellen dat we in hun gedachten kunnen treden.” Een vleug patriottisme blijkt Kaeser niet vreemd. Vorige maand presenteerde Siemens een investering in een nieuwe technologiecampus in Berlijn als ‘een nationale opdracht’. Onverwacht zegt hij op het Berlijnse congres dat Duitsland in de tijd van de Amerikaanse president Donald Trump een “een plan B” nodig heeft. “Iets van Duitsland first.” Hij onderstreept nadrukkelijk geen nationale Alleingang te bepleiten. Maar als de grootste economie haar plaats wil behouden tussen de wereldwijde grootmachten China en de VS heeft Duitsland “een eigen positie in de wereld” nodig. “We kunnen niet alleen op Europa vertrouwen.”